Cyfryzacja humanistyki: humanistyka cyfrowa i trzecia kultura

W kulturze cyfrowej na pierwszy plan wysuwają się takie aspekty jak: matematyczność, holistyczny charakter wiedzy, świadome wykorzystywanie mediów czy łączenie teorii z praktyką [Celiński 2010]. Humanistyka cyfrowa to użycie cyfrowych technologii do zadawania pytań, prowadzenia badań, stawiania hipotez i analiz, a także prezentowania dziedzictwa kulturowego ludzkości.

Słowa kluczowe: cyfryzacja humanistyki, cyfrowa kultura, digital humanities, humanities computing, digital turn

Współczesny świat jest zdominowany przez cywilizację zwaną przemysłową, bądź też naukowo-techniczną. Cywilizację tę charakteryzuje wielkie przyspieszenie, któremu towarzyszy ogromny postęp techniczny. Na kanwie tej, w kulturze europejskiej, w ciągu ostatnich dziesięcioleci zarysował się obraz nowej, zintegrowanej koncepcji człowieka, wypracowany przez „psychologię humanistyczną” [Jurek 2000, s. 202].

Według psychologii humanistycznej człowiek jest wartością samą w sobie, posiada wolną wolę i potencjał twórczy, które pozwalają mu wybierać drogi własnego rozwoju. Koncepcja ta zwiastuje nadejście nowej fali cywilizacyjnej, określanej mianem „trzeciej kultury” (Snow 1964*) [Jurek 2000]. Zdaniem J.Brockmana [1996], trzecia kultura to „uczeni, myśliciele i badacze świata empirycznego, którzy dzięki swym pracom i pisarstwu przejmują rolę tradycyjnej elity intelektualnej”. Z trzeciej kultury wyłoniła się nowa filozofia przyrody, dla której najważniejsze kategorie to ewolucja i złożoność [Błejt 2010].

*Snow, C.P. (1964). The Two Cultures and a Second Look: An Expanded Version of the Two Cultures and the Scientific Revolution. Cambridge: The Cambridge University Press. C.P.Snow nie zaprezentował pojęcia trzeciej kultury, a jedynie ukuł sam termin oraz ogólne ramy koncepcyjne, otwierając w ten sposób dyskusję na ten temat [Kluszczyński 2011].

Świat cyfrowych humanistów

Coraz bardziej powszechne, m.in. w badaniach społecznych oraz w tradycyjnych naukach humanistycznych, pedagogicznych i artystycznych, staje się wykorzystanie interaktywnych i multimedialnych technik badawczych, które wyniosły na nowy poziom zbieranie i analizę danych, a także ich wizualizację [Pulak i Wieczorek-Tomaszewska, 2011]. Działania w obrębie cyfrowej humanistyki obejmują przede wszystkim nadzór nad istniejącymi i powstającymi, cyfrowymi (internetowymi) zbiorami danych, które są traktowane jako dane „opisujące kulturę”. Świat dla cyfrowych humanistów to potężna baza danych, gotowych do eksploracji i interpretacji za pomocą różnych informacyjnych interfejsów [Wieczorek-Tomaszewska 2013]. Narzędzia komputerowe generują nowoczesne formy przekazu, tworzą symulacje rzeczywistości i przenoszą dyskurs świata realnego w wymiar wirtualny [Batorowska 2013].

3 x Open

Humanistyka cyfrowa to pewnego rodzaju model uprawiania nauki, zdeterminowany przez zdigitalizowane środowisko. Tak ujęta humanistyka staje się swoistą metanarracją. Jej istotę można sprowadzić do trzech imperatywów – open source, open access i open content. Zdają się one wyznaczać metody i procedury badawcze cyfrowego humanisty. Kluczowe tutaj wydają się cyfrowe narzędzia i nowe technologie [Szpunar 2016, s. 358].

Zwrot cyfrowy zbliża nauki humanistyczne i nowe technologie, znosząc do pewnego stopnia podział na nauki ścisłe i humanistyczne, w duchu idei trzeciej kultury [Zawojski 2010].

Humanistyka cyfrowa rewolucjonizuje warsztat pracy współczesnego humanisty, w tym metodologię, strategie interpretacyjne, środki komunikacji i sposoby prowadzenia badań oraz prezentacji wyników. Będąc dziedziną na skrzyżowaniu badań naukowych, informatyki i dizajnu, humanistyka cyfrowa przejęła pałeczkę po humanistyce komputerowej (humanities computing). Łączy zasoby cyfrowe i metody tradycyjnych dyscyplin humanistycznych z narzędziami cyfrowymi [Przastek-Samokowa 2016].

Humanistyka cyfrowa (Humanistyka 2.0) jest pochodną tryumfalnego pochodu infotechnologii [Radomski 2016].

Humanistykę cyfrową wyróżnia kilka zasadniczych cech [Radomski 2016]: a) jest cyfrowa; oznacza to, że korzysta z cyfrowych narzędzi, cyfrowych danych oraz jej głównym przedmiotem jest cyfrowa kultura (cyberkultura), b) jest kolektywna; oznacza to, że realizuje cyfrowe projekty, które wymagają współpracy przedstawicieli różnych dyscyplin, ponadto integruje profesjonalnych badaczy z naukowcami obywatelskimi, c) stawia na wizualizację, zarówno jako przedmiot zainteresowań, jak i sposób przedstawiania zjawisk.

Humanistyka mnoży opowieści o świecie. Dekonstruuje stare i proponuje nowe słowniki. Uczy wrażliwości i poszerza wyobraźnię. W ten sposób kształtuje nas samych i naszą tożsamość [Radomski 2016].

Humanistyka cyfrowa ma interdyscyplinarny charakter. Implikuje połączenie badań humanistycznych i cyfrowych technologii. Po cyfrowe narzędzia i technologie sięga dziś antropologia, lingwistyka, historia, archeologia, medioznawstwo, a także wiele innych nurtów i odłamów współczesnych badań humanistycznych. Humanistyka cyfrowa stanowi przestrzeń, gdzie łączą się nauki ścisłe, przyrodnicze i humanistyczne [Bomba 2017].

Epoka informacjonalizmu

Cyfrowa kultura w cyfrowym świecie stanowi podstawę nowej epoki zwanej informacjonalizmem. Życie w epoce informacjonalizmu wymaga nowych umiejętności i kompetencji, a nawet nowych tożsamości. A. Radomski [2016] zauważył, że praktyka naukowa również uległa głębokiej transformacji. Tworzy się jej nowy paradygmat, zwany Nauką 2.0, „nauką sieciową” lub „nauką cyfrową”. Nauka cyfrowa to nowe wartości i cele. Wykorzystuje ona oprogramowanie do rozwiązywania określonych zadań badawczych, w tym komputerowe pakiety do zarządzania treścią, bibliografią, cytatami i projektami, a także aplikacje internetowe do komunikacji, prezentacji i publikacji wyników badań. Nauka 2.0 to multimedia, otwarte archiwa i bazy danych. Nauka cyfrowa sama w sobie stanowi przedmiot badań [Radomski 2016].

Trzecia kultura

Co najmniej od końca XIX wieku w ramach praktyki naukowej wyróżniano dwie zasadnicze grupy dyscyplin: humanistykę i przyrodoznawstwo, przy czym humanistyka rozumiana była jako akademicka humanistyka i nauki społeczne, często też określane wspólnie jako: nauki o kulturze [Radomski 2016].

Przynależność do społeczności „trzeciej kultury” uwidacznia się w tym, iż działalność naukowa jej twórców nie daje się łatwo zaszeregować do określonej dziedziny naukowej. Wiedza przedstawiana jest w fascynujący sposób, w książkach, których nie można zakwalifikować do żadnego z istniejących gatunków literackich [Jurek 2000, s. 203].

Trzecia kultura jest ideą takiego rozumienia świata, w której humaniści są rzecznikami nauk ścisłych i przyrodniczych [Radomski 2016]. Dotychczas bowiem te dwie kultury były od siebie odizolowane. W pierwszym obozie plasowani byli pisarze, filozofowie i humaniści. Z drugim zaś utożsamiano świat nauki, rozumiany jako zbiór dyscyplin ścisłych i przyrodniczych [Brockman 1996]. Trzecia kultura tworzy się zatem na pograniczu humanistyki i nauk przyrodniczych oraz sztuki i nauki. Tymczasem zarówno przyrodnicy, jak i humaniści, znaleźli się w nowym świecie, odpowiednio: Natury 2.0 i Kultury 2.0. Technologie cyfrowe spajają zatem praktyki artystyczne i naukowe [Radomski 2016].

Medialab

Humanistyka cyfrowa z powodzeniem posługuje się koncepcją medialabu. Idea ta pojawiła się w latach 80. XX wieku na Massachusetts Institute of Technology (MIT) w USA. Misją medialabu MIT było łączenie technologii cyfrowych z naukami społecznymi i sztuką, co miało przełamać swoistą granicę pomiędzy naukami humanistycznymi a ścisłymi, informatycznymi. Z czasem formuła medialabu zaczęła być stosowana również przez instytucje kultury i sztuki.

Szczególnie przydatne okazały się takie cechy medialabu jak: podejście laboratoryjne do mediów i technologii; kultura otwartości przejawiająca się w stosowaniu otwartego oprogramowania; swobodne dzielenie się informacją, a także model współpracy wykluczający sztywną hierarchię [Filiciak i Tarkowski 2011].

Współcześnie, wiele uczelni na świecie posiada swój oddział zajmujący się humanistyką cyfrową. W Polsce oddziały tego typu istnieją np. w Polskiej Akademii Nauk PAN lub na Uniwersytecie Warszawskim. Często też modele pracy i działań humanistyki cyfrowej znajdują zastosowanie w działaniach np. Medialabu Katowice czy Instytutu Kultury Miejskiej w Gdańsku [Bomba 2017].

Rekapitulacja

Humanistyka cyfrowa szczyci się najnowocześniejszymi wytworami człowieka w przestrzeni wirtualnej, ale jako część nauk humanistycznych powinna mieć także udział w historycznej i materialnej specyfice informatyki. Jaką rolę odgrywa wyraźnie przestarzała technologia (vintage, antiquarian, and legacy) w cyfrowej humanistyce? Dwa potencjalne obszary działalności humanistyki cyfrowej obejmują przechowywanie i odzyskiwanie danych, co daje możliwość współpracy z bibliotekami i archiwami oraz badanie historycznych, cyfrowych form kulturowych. Zainteresowanie retrocomputingiem otwiera humanistykę cyfrową na bieżące dyskusje w nowych dziedzinach medialnych, takich jak studia platform i oprogramowania, archeologia mediów i badania kodu [Kirschenbaum 2015].

Według Radomskiego [2016] ruch trzeciej kultury stwarza szansę dla humanistyki na przezwyciężenie impasu w jakim się obecnie znajduje. Tymczasem wielu informatyków i specjalistów z branży ICT aktywnie poszukuje i czerpie z humanistyki akademickiej. Humanistyka otwiera nieznane dotąd pokłady wiedzy oraz możliwości nowych interpretacji procesów zachodzących w branży ICT, przede wszystkim w zakresie interakcji zachodzących pomiędzy użytkownikami, a sprzętem i oprogramowaniem.

Źródła

Batorowska, H. (2013). Od alfabetyzacji informacyjnej do kultury informacyjnej. Rozważania o dojrzewaniu informacyjnym. Warszawa: Wydawnictwo SBP.
Błejt, P. (2010). Trzecia kultura – inspiracje dla pedagogiki. Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja: kwartalnik myśli społeczno-pedagogicznej, 3(51), 39-49.
Bomba, R. (2017). Humanistyka cyfrowa: geneza, definicje, praktyki. Muzeum w polskiej kulturze pamięci. Available online: http://muzeumpamieci.umk.pl/?p=577
Brockman, J. (red.) (1996). Trzecia kultura, przeł. P. Amsterdamski et al. Warszawa: Wydawnictwo CiS.
Celiński, P. (2010). Interfejs. Cyfrowe technologie w komunikowaniu. Wrocław: Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego.
Filiciak, M., Tarkowski, A. (2011). Medialab – instrukcja obsługi, w: Medialab. Instrukcja obsługi, M. Filiciak, A. Jasłosińska, A. Tarkowski (red.), Chrzeilice: Fundacja Ortus, s. 11-18.
Jurek, E. (2000). Trzecia kultura, red. John Brockman, Wydawnictwo CIS, Warszawa 1996 [recenzja]. Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne, 13, 201-206.
Kirschenbaum, M. G. (2015). Ancient Evenings: Retrocomputing in the Digital Humanities. A New Companion to Digital Humanities, 185-198.
Kluszczyński, R. W. (2011). Trzecia kultura. O współczesnych związkach sztuki, nauk i technologii. Przegląd Kulturoznawczy, 1(9), 24-36.
Przastek-Samokowa, M. (2016). Czym jest humanistyka cyfrowa? Pole semantyczne pojęcia (zarys). Zagadnienia Informacji Naukowej. Studia Informacyjne, 54(2), 82-93.
Pulak, I., Wieczorek-Tomaszewska, M. (2011). Graficzne piękno informacji – infografika, w: Człowiek – Media – Edukacja. E. Musiał, I. Pulak (red.). Kraków: Wyd. Katedra Technologii i Mediów Edukacyjnych UP.
Radomski, A. (2016). Humanistyka „nostalgiczna” a humanistyka cyfrowa – czyli w stronę: Trzeciej Kultury. Available online: https://depot.ceon.pl/handle/123456789/9744
Szpunar, M. (2016). Humanistyka cyfrowa a socjologia cyfrowa. Nowy paradygmat badań naukowych. Zarządzanie w Kulturze, 17(4), 355-369.
Wieczorek-Tomaszewska, M. (2013). Cyfrowa humanistyka jako metaforyczna współczesna Republika Listów. Available online: http://bit.ly/Cyfrowa_humanistyka
Zawojski, P. (2010). Cyberkultura. Syntopia sztuki, nauki i technologii. Katowice: Wyd. Poltext.